Hoe zeg je “man” in het Tongaans (in de zin van “echtgenoot”)? Antwoord: husepāniti. “Vrouw” is uaifi (wat ongeveer klinkt als “wijffie”…). Een weduwe is uitou, familie is fāmili, een knecht is sevāniti. Allemaal woorden die uit het Engels zijn geleend en aangepast aan de klankstructuur van het Tongaans.

In de Nederlandse media hoor je het geregeld (in ingezonden brieven vooral): de taal verloedert, het Nederlands gaat achteruit – woorden raken in onbruik, de grammatica verandert sluipenderwijs, en dan vooral al die Engelse woorden… Optimistischer geesten brengen daar tegenin dat de taal altijd verandert. Wij spreken niet meer als zeventiende-eeuwers, en dat vinden we helemaal niet erg.

Nu komen diezelfde discussies overal ter wereld voor. In de talen van Oceanië is het niet anders. Daar veranderen de talen vaak nog veel sneller dan het Nederlands. De meeste Oceanische talen zijn klein; het Tongaans is met ruim 100.000 sprekers nog een grote taal; de meeste talen hebben maar een paar duizend sprekers. Kleine talen veranderen over het algemeen sneller dan grotere talen, en bovendien is de invloed van het Engels groot: de overheid, het onderwijs en de media gebruiken op veel eilanden het Engels als voertaal. Dat maakt dat de plaatselijke talen onder druk staan,

Het bijzondere van Tonga is, dat daar een aantal heel basale woorden uit het Engels geleend zijn (familie, man, vrouw…) maar dat niemand daar een probleem mee lijkt te hebben. De afgelopen jaren werk ik met een team dat het Nieuwe Testament vertaalt in het Niuafoꞌou, een minderheidstaal in Tonga. Veel van de basiswoorden in het Niuafoꞌou zijn dezelfde als in het Tongaans, of lijken erop. Zo gebruiken de Niuafoꞌou ook de woorden hierboven: husepāniti, uaifi, uitou… Ik moet bekennen dat ik in eerste instantie wat sceptisch was toen ik deze woorden in de Bijbelvertaling zag opduiken. Lelijk zeg, al dat Engels… Maar het is niet aan mij om te beoordelen wat al dan niet goed Niuafoꞌou is. Tijdens het doornemen van de vertaling vraag ik het team herhaaldelijk: is dit een goed woord? Kennen de sprekers dit? Is het OK om dit woord in de Bijbelvertaling te gebruiken? Vooral dat laatste is een goede graadmeter voor de acceptabiliteit van een woord: als het woord geschikt is om in de Bijbel te worden gebruikt, dan is het blijkbaar goed geïntegreerd in de taal. En telkens is het antwoord bevestigend; met andere woorden: uaifi en husepāniti zijn prima Niuafoꞌou.*)

Er zijn ongetwijfeld veel Engelse woorden die in Tonga níet geaccepteerd worden als goed taalgebruik, maar een aantal heel basale woorden dus wel. Ze zijn in de 19^e eeuw met de eerste zendelingen, handelaars en andere blanken meegekomen en hebben sindsdien een plaats veroverd in de taal. Zonder dat men het idee heeft dat hierdoor de taal verloederd of verarmd is.

*) Het omgekeerde gebeurt ook. In het Rapa Nui (Paasseiland) worden bijvoorbeeld tal van Spaanse leenwoorden gebruikt, zoals pero “maar” en ꞌātā “tot”. Die woorden komen goed van pas, want het Rapa Nui heeft er niet echt eigen termen voor. Maar in de Rapa Nui Bijbelvertaling zul je ze niet vinden – de vertalers vonden deze Spaanse woorden niet geschikt om in de Bijbel te gebruiken. Het klinkt in hun oren te slordig als de Bijbel doorspekt is met Spaanse woorden.

PS Het Kapinga-woord voor “eten” is miami, uitgesproken als “mjammie”, maar dat is toch echt oer-Kapinga…

(Juli 2019) Op Yap spreken ze Yapees. Daarnaast wonen er mensen van andere eilanden in het gebied – eilanden 500 to 1000 kilometer van Yap vandaan. Zij spreken twee heel andere talen: Woleai en Satawal.

In allebei deze talen is nog geen Bijbel beschikbaar, maar er wordt aan gewerkt. In beide talen is er een team van plaatselijke mensen dat aan het Nieuwe Testament werkt. De Satawal hebben zelfs al het hele NT vertaald; tijd voor de controle door de consulent.

Een week lang werkte ik op Yap met coordinator Richard Ligiteiwel en zijn team. Bij hem thuis in het “buitenhuis”. Met familieleden (jong en oud), baby’s, katten en kippen als toeschouwers. Hieronder een impressie.

Na Yap ben ik vertrokken naar Palau. Ook daar twee talen waarin vertaald wordt: het Tobi en het Sonsorol. Hieronder een kaartje van het gebied waar het allemaal om gaat: helemaal links onderin Tobi, dan Sonsorol, Palau, Yap. Een heel stuk naar het oosten Woleai; de Woleai-taal wordt ook gesproken op de eilanden daaromheen. Helemaal rechts Satawal.

In september was ik 2 1/2 week in de DR Congo om de eerste hoofdstukken van de Bila-vertaling te controleren. Het verhaal hierover vertel ik in onderstaande video. Verder wat foto’s waarop wat meer van de omgeving te zien is.

Begin deze maand was ik twee weken in Lolwa, een dorp in het oosten van de DR Congo. Hier is een korte video-impressie.

Is vertalen lastig? Zeker! Is vertalen mogelijk? Zeker! Maar zelfs Luther leek daar soms aan te twijfelen, zoals hij in een brief schreef:

“We tobben ons nu af om de profeten in het Duits te vertalen. O God, wat is het een grote en moeilijke taak om de Hebreeuwse schrijvers te dwingen om Duits te spreken! Ze spartelen tegen, ze hebben geen zin om hun Hebreeuwse taal op te geven om zich te voegen naar dat barbaarse Duits. Het is alsof je een nachtegaal dwingt om zijn welluidende melodie op te geven en de koekoek na te apen, wiens monotone zang hij verafschuwt.”

(vertaald uit: Hermann Gelhaus, 1989. Der Streit um Luthers Bibelverdeutschung im 16. und 17. Jahrhundert, Teil 1, 136. Tübingen: Niemeyer.)

Meer dan een jaar geleden deed ik de opmaak van de Bijbelvertaling in het Central & Eastern Arrernte, een Aboriginaltaal uit het hart van Australië. Het was een dikke pil: Genesis, Exodus, Ruth en het Nieuwe Testament. Opgemaakt in een royaal lettertype, zodat de tekst goed leesbaar is en de vaak lange woorden duidelijk uitkomen.

Als typesetter heb je een bijzondere rol in een Bijbelvertaalproject. Jaar na jaar is er aan de vertaling gewerkt (de Arrernte-vertaling kostte 28 jaar); helemaal aan het eind kom je er als typesetter bij en werk je een paar maanden heel intensief met de vertalers samen. Het opmaken gebeurt met de grootste nauwkeurigheid. Het gaat om Gods Woord, en dat verdient alle zorgvuldigheid. De vertalers hebben bovendien jaren van hun leven in de vertaling geïnvesteerd.
Als de vertaling eenmaal bij de drukker ligt, verdwijn je als typesetter weer uit beeld. Zo ook in dit geval: een paar maanden lang gingen er honderden e-mails en bestanden heen en weer, tot de vertaling tot ieders tevredenheid was opgemaakt en naar de drukker kon. Daarna hoorde ik er niet meer van. Pas vandaag vond ik op internet een verslag van de uitreiking van de Bijbel, in juli dit jaar: God speaks Arrernte! He must be part of our community!
Typesetten is dankbaar werk!

(20 oktober 2017) Zojuist kreeg ik een e-mail van Betty Amon, die samen met haar team de hele Bijbel in het Nukuoro vertaalt: ze is klaar met het doornemen van mijn opmerkingen bij de vertaling. En dat is een grote stap in het Nukuoro-project.
Al in 1987 verscheen het Nieuwe Testament in het Nukuoro. Een paar jaar daarna begon Betty met het vertalen van het Oude Testament, zodat de Nukuoro-bevolking de hele Bijbel in haar eigen taal zou krijgen. In 2011, toen alle boeken vertaald waren begon ik met Betty te werken aan een grondige controle van de hele vertaling. Ik bracht een maand op Guam door, waar we werkten aan Genesis en Exodus. In die maand legden we een basis waarmee we de komende jaren verder konden: ik nam de vertaling boek voor boek door en zette daar mijn vragen en opmerkingen bij; Betty ging door die opmerkingen heen, beantwoordde mijn vragen en corrigeerde waar nodig de vertaling.
Niet alleen mijn opmerkingen waren aanleiding om de vertaling te herzien. Ook het vertaalteam zelf had talloze suggesties voor verbetering.

Nu, oktober 2017, heeft Betty dus al mijn (ca. 23.000) opmerkingen en vragen doorgenomen. Dat er daarbij heel wat aan de vertaling is geschaafd, laat dit voorbeeld zien. Links het begin van het boek 1 Samuel zoals het er nu uitziet; rechts de versie uit 2011.

We zijn dankbaar dat we dit punt nu hebben bereikt! Intussen gaat Betty door: er liggen nog correcties van het team; er komt nog een spellingcontrole; we moeten kijken of belangrijke termen consequent vertaald zijn; et cetera. Binnenkort hoop ik te beginnen met het nog eens helemaal doornemen van de vertaling.

Het is overigens de moeite waard om Betty’s verhaal te lezen. Het is hier te vinden.

Sommige Bijbelvertalers worden op een onverwachte manier geroepen. Onze collega Edmond Teppuri (Nukumanu-eiland, Papoea-Nieuw-Guinea) schreef vorige week zijn herinneringen op aan het moment dat hij Bijbelvertaler werd. Het was niet bepaald wat hij van plan was.
“Ik had er nooit over gedacht of maar gedroomd om Bijbelvertaler te worden… Maar in 2002 werd ik door God geroepen om Bijbelvertaalwerk te doen.
In 2002 was ik verkozen tot voorzitter van de Nukumanu Raad van Oudsten. Alle voorzitters in de regio moesten een workshop in Buka (de provinciehoofdstad) bijwonen, dus ik ging aan boord van de MV San Kamap. Toevallig was Kennedy Tunehu, die was aangewezen om een Bijbelvertaalcursus in Ukarumpa bij te wonen, ook aan boord. Nu moesten er eigenlijk twee mensen van iedere taalgroep aan de cursus deelnemen, maar Kennedy was in z´n eentje.
Op het schip kwam Kennedy naar me toe en vroeg me om mee te gaan naar de vertaalcursus. Ik zei: ‘Nee, ik heb het druk, als ik tijd had zou ik met je meegaan’, maar ik meende het niet.”
Vanuit Buka zou Kennedy naar Ukarumpa vliegen met vertaaladviseur Sue Andersen. Ze bleven allebei op Edmond aandringen, hij deed zijn uiterste best om hen te ontlopen… maar tevergeefs: doordat het vliegtuig vertraagd was, liepen ze elkaar uiteindelijk toch weer tegen het lijf, en op dat moment stapte Edmond zonder zich te bedenken bij hen in de bus naar het vliegveld. Eenmaal in het vliegtuig kwam hij bij zinnen; boos op zichzelf vroeg hij zich af waarom hij zich in vredesnaam had laten overhalen.
Maar na een weekje in Ukarumpa begon het Bijbelvertalen hem enorm te interesseren, en al snel werd hij een fulltime vertaler. Om een lang verhaal kort te maken: de tien jaren daarop vertaalde Edmond het Nieuwe Testament, dat in 2014 uitkwam. Sindsdien heeft hij verdere cursussen gevolgd, en hij zet nu de eerste stappen om een naburige taalgroep, het Luangiua, te gaan helpen met een vertaling van het Oude Testament.
(Klik hier voor het complete verhaal.)

(29 juni) Net terug van twee weken Tahiti, waar ik al 2 1/2 jaar niet geweest was. Er kwamen weer allerlei herinneringen boven aan de tijd dat we daar woonden: de vochtige warmte als je het vliegtuig uitstapt, de nachtelijke rit naar het hostel, de drukte op de markt. En natuurlijk het Pa’umotu team, want voor hen was ik naar Tahiti gekomen. Jean (de teamleider), Terey, Joana, Johanna, Christine… ze waren er allemaal weer.
We hebben met elkaar aan de vertaling van de Psalmen gewerkt:

E te Fatu ē, kua here au kia u, ko koe hoki tōku pūai…
“Heer, ik heb U lief, want U bent mijn kracht…” (Ps. 18:2)

Ook hebben we voorbereidingen getroffen om het vertaalwerk over een iets andere boeg te gooien. De teamleden hebben los van elkaar Bijbelhoofdstukken vertaald (de Evangeliën en de Psalmen zijn afgerond). Het verder bewerken van deze vertalingen door het team gebeurde tot nu toe altijd waar ik bij was. Handig, want ik ben vertrouwd met het vertaalprogramma Pratext, ik kan het Hebreeuws erop naslaan, enzovoorts. Maar het betekent wel dat het team alleen aan (de controle van) de vertaling werkt wanneer ik er ben. Terwijl ik niet zomaar even langs ga. Ik heb daarom het team een korte training gegeven, zodat ze zelf Paratext kunnen gebruiken. Zo kunnen ze in de toekomst zelf vertaalsessies houden. Dat is mede mogelijk omdat Paratext de laatste jaren erg goed geschikt is voor teamwerk. Met één druk op de knop kun je je bijgewerkte vertaling naar een server sturen, waarna de andere teamleden jouw wijzigingen binnenkrijgen. Geen verwarring meer over verschillende versies die in omloop zijn (welke was nou ook al weer de meest recente?). Ook geen gevaar meer dat er maanden aan werk verloren gaat wanneer een computer gestolen wordt of de harde schijf het begeeft.

(1 juni) Op vrijdagmiddag 29 mei controleerde ik Maleachi 4 in het Nukuoro, en daarmee is de grote controle van de Nukuoro-vertaling voltooid. Het is inmiddels meer dan vier jaar geleden dat ik hier samen met vertaler Betty Amon aan begon: in maart 2011 namen we op Guam het boek Genesis en een deel van Exodus door. De afgelopen vier jaar is deze controle een van mijn taken geweest (waarschijnlijk de grootste). Afwisselend nam ik boeken uit het OT en het NT door, afhankelijk van wat Betty en het vertaalteam gereed hadden. Een maand of 2 geleden rondden zij de laatste boeken af, en kon ik mijn controle eveneens afronden.
Inmiddels werkt Betty, alleen en met het team, aan het doornemen van mijn notities; Zo’n 40-50% daarvan is inmiddels gebeurd. Een lastig proces: er staan nu misschien zo’n 15000 vlaggetjes in de tekst waar zij naar moet kijken. Waar nodig moet de vertaling worden aangepast, maar waar de vertaling gewoon goed is, moet deze natuurlijk blijven zoals ze is – ik mag er misschien vragen bij hebben, maar ik ben dan ook geen Nukuoro-spreker.
Later hoop ik dan weer te kijken naar het resultaat van deze bewerking. Ook daarmee zijn we er nog niet. Als bijvoorbeeld een Bijbelse term op één plaats is veranderd, zou het kunnen dat deze ook elders aanpassing behoeft. En als een tekst in Matteüs is gewijzigd, moet ook de parallelle tekst in Marcus en Lukas (die al dan niet precies identiek is in het Grieks) toch nog even worden bekeken. Maar in elk geval, we komen dichterbij de eindstreep.

Maleachi 4: Nukuoro en Hebreeuws. Achter de rode vlaggetjes staan mijn opmerkingen.