Luther’s advies voor de Bijbelvertaler

Ter gelegenheid van Hervormingsdag een klein citaat van Luther uit zijn Tischreden:

“Und Verdolmetscher oder Translatores sollen nicht alleine sien, denn einem einigen Mann fallen nicht allezeit gute et propria verba zu.”

(“Tolken of vertalers moeten niet alleen werken, want een enkeling vallen niet altijd goede en geschikte woorden te binnen.”)
Een advies dat nog altijd hout snijdt!

Dan doen we het toch zelf?

(28 oktober 2014) Onlangs kregen we een bijzonder bericht van Tom Puaria in Papoea-Nieuw-Guinea. Tom, afkomstig uit de Takuu-taalgroep, helpt als adviseur collega-vertalers in andere talen. Op dit moment woont hij met zijn vrouw Sharon op het eilandje Nukuria, waar hij met een aantal plaatselijke vertalers aan het Nieuwe Testament werkt. Omdat het Nukuria sterk verwant is aan zijn eigen taal, was het voor hem niet erg moeilijk deze taal te leren.
Puaria
Nukuria en Takuu horen bij de regio Bougainville. In de provinciehoofdstad Buka is een SIL-centrum, waar geregeld vertaalcursussen worden gegeven. Vijf weken lang komen dan vertalers uit allerlei talen uit de regio bij elkaar; ze krijgen les in vertaalprincipes, Bijbelkennis, grammatica enzovoorts, en werken elk aan hun eigen vertaling. Tom heeft een aantal keer aan zo’n cursus meegewerkt, als docent en als directeur.
Onlangs was er weer zo’n vervolgcursus, en het was de bedoeling dat de Nukuria-vertalers zouden meedoen. Helaas lukte het echter niet om de reis naar Buka te maken – Nukuria is afgelegen en de verbindingen zijn gebrekkig. Toen heeft Tom de cursus op het eiland zelf gegeven, in z’n eentje. Zo kregen zo’n acht Nukuria-cursisten een opleiding op maat. Een kerk op het eiland stelde ruimte ter beschikking, mensen in het dorp zorgden voor dagelijks voedsel, de plaatselijke school leverde schrijfmaterialen. Vijf weken lang kwam de groep bijeen; ze bestudeerden vertaalprincipes, gingen de Bijbel door, bekeken een videoserie over de cultuur van de Bijbel, en vertaalden gedeelten uit het Oude en het Nieuwe Testament. Aan het eind van de cursus legden ze een examen af en kregen een certificaat overhandigd.
Wat mij betreft een prachtig voorbeeld van hoe je van de nood een deugd maakt.

Nukuria atoll

Nukuria atoll

Zie voor meer informatie de Isles of the Sea-site.

Intussen in Nederland…

(2 oktober 2014) “In het begin maakte God de hemel en de aarde. De aarde was leeg en verlaten. Overal was water, en alles was donker.”
Zo begint de Bijbel in Gewone Taal, die gisteren in Den Haag is gepresenteerd.
Het is wennen. Geen “woest en ledig”, geen “duisternis op de vloed” (of “oervloed”, zoals in de NBV), en zelfs “scheppen” heeft moeten wijken voor het alledaagse “maken”. Dat is een gevolg van de beperkingen die de vertalers van de BGT zich hebben opgelegd. De woordenschat is niet groter dan zo’n 4000 woorden. De zinnen zijn kort; zo is Ef. 1:3-14 – in het Grieks één zin – opgeknipt in 33 zinnen, tegen 5 in de HSV en 6 in de NBV. Informatie die voor de oorspronkelijke lezers duidelijk was maar voor huidige lezers onbekend, is soms expliciet gemaakt.
2014-10-01-KRK1-BGT-2-FC_web
Het is wennen. Dat de ark van Noach nu een boot is en de kribbe een voerbak, is nog niet eens zo opzienbarend. Dat het koninkrijk van God nu “Gods nieuwe wereld” is, en dat “verbond” vertaald is als “afspraak” of “belofte”, daar wordt het spannender.
Ik wil daar niet inhoudelijk op ingaan, maar het treft me dat deze keuzes zo herkenbaar zijn. Want de BGT-vertalers zitten met dezelfde dilemma’s die ik in de Polynesische talen voortdurend tegenkom. De BGT beperkt zich tot 4000 woorden; in veel talen in Oceanië is de totale woordenschat niet veel groter. Zo stelden de BGT-vertalers zich de vraag: kunnen we voor dit lezerspubliek het woord “genade” gebruiken? Hun antwoord was negatief. De Nukuoro-vertalers hoefden zich die vraag niet eens te stellen: in hun taal is er geen afzonderlijk woord voor “genade”, de keus is tussen “goedheid” en “vrije gift”.
Verder: de BGT-vertalers streefden naar korte zinnen. Veel vertalingen in Oceanië hebben eenzelfde tendens, omdat de tekst anders veel te moeilijk wordt. In de BGT zijn bepaalde metaforen vertaald naar hun onderliggende betekenis. Wij staan soms voor dezelfde keus, omdat de metafoor het verstaan in de weg kan staan.

Het Nederlands Bijbelgenootschap benadrukt in zijn communicatie dat een vertaling in gewone taal veel zeggingskracht kan hebben. Ik denk dat ze gelijk hebben. Zoals ik ook denk dat een vertaling in het Nukuoro, of het Rapa Nui, zeggingskracht kan hebben. Alle beperkingen ten spijt.